آیت‌الله مکارم شیرازی 

بی‌شک اگر دنيا از ظالمان توسعه‌طلب و تجاوزكاران زورگو خالى مى‏ شد هيچ نيروى نظامى براى حفظ مرزهاى كشورها مورد نياز نبود و تمام مردم دنيا در كشورهاى خود، در امن وامان مى ‏زيستند وبا يكديگر روابط تجارى و فرهنگى و سياسى و اجتماعى و اقتصادى سالم داشتند(1) لیکن خوى برترى جويى و تجاوزگرى كه گاه در افراد و گاه در يك قوم و مليت وجود دارد؛ غالباً سبب هجوم فرد يا قومى بر قوم ديگر يا ملتى بر ملت ديگر شده است؛ در چنين شرايطى همه حق دارند كه خود را چنان قوى كنند كه در امنيت زندگى داشته باشند؛ چرا كه در نظام كنونى دنيا متأسفانه ضعيف پایمال است؛ و همين امر «فلسفه تشكيل نيروهاى مسلح و قواى دفاعى را روشن مى ‏كند.»(2) همچنین براى قوم و ملتى كه حامل فرهنگى هستند و فضاى آزادى را مى‏ طلبند كه فرهنگ خود را در ميان مردم جهان تبليغ كنند؛ به دست آوردن اين فضاى آزاد بدون تكيه بر قدرت‌،غالباً امكان پذير نيست و اين فلسفه ديگرى براى تشكيل قواى مسلح‏ است.(3) لذا باید گفت  حيات و زندگى بدون‏ «جهاد» امكان‏ پذير نيست، زيرا يك موجود زنده هميشه در ادامه حيات و زندگى خود با موانعى رو به رو است؛ كه هر لحظه حيات او را تهديد مىكند؛ و اگر مجهز به نيروهاى دفاعى نباشد به سرعت نابود مى‌شود(4) جامعه انسانى و كشورهاى مختلف نيز از اين قانون عمومى مستثنى نيستند؛ و براى ادامه حيات خود نيازمند به نيروى نظامى مجهزى مى باشند.(5) از این رو مسلمانان موظف هستند از تمام توان و نيروى خويش استفاده كنند و بنيه نظامى خويش را بالا ببرند.(6)

گفتنی است اسلام در مسائل دفاعى‏ و نوع اسلحه جنگى و نحوه استقلال و تماميت ارضى و جلوگيرى از نفوذ دشمنان، احكام خاصى ندارد، بلكه بايد با در نظر گرفتن اوضاع و احوال موجود، مقررات و احكامى از طرف حكومت اسلامى در نظر گرفته شود و از راهى كه به حفظ مقاصد اسلام كمك كند اقدام گردد.(7)

تقویت توانمندی دفاعی؛ یک اصل قرآنی

اسلام در تقويت بنيه دفاعى به وضع يك اصل كلى دست زده و مصداق و نوع سلاح و تاكتيك را معين نمى‌كند بلکه مسلمانان را به آمادگى كامل خود براى دفاع از خويش فرا می‌خواند.(8)  لذا در قرآن می‌خوانیم: «واعدوا لهم ما استطعتم من قوة؛(9) هر نيرويى در قدرت داريد، براى مقابله با آنها [دشمنان]‏ آماده سازيد!».](10)

تقویت بنیه دفاعی در عصر انبیاء الهی

آگاهى داوود‌(ع) از تهيه وسيله دفاعى‏

در دو سوره از قرآن مجيد در مورد ابداع زره مناسب كه يك وسيله دفاعى مؤثر براى جنگ‏هاى زمان‌هاى پيشين محسوب مى شد از سوى داوود(ع) پيامبر بزرگ الهى بحث شده است.(11) در يك جا مى فرمايد:« ما ساختن زره را به داوود تعليم داديم تا شما را در جنگهايتان حفظ كند، آيا شكرگزارى (اين نعمت الهى را) مى كنيد.»(12 و13)

از اين آيه به خوبى معلوم مى شود ابداع و اختراع اين وسيله دفاعى به تعليم الهى و در عصر داوود(ع) صورت گرفت، در حالى كه مى دانيم ضرورتى ندارد پيامبر الهى مبتكر و ابداع كننده چنين موضوعى باشد.(14)

همچنین در فراز دیگر از قرآن کریم می‌خوانیم: «ما آهن را براى او (داوود) نرم كرديم (و دستور داديم) زره‌هاى كامل و فراخ بساز و حلقه‌ها را به اندازه و متناسب كن و عمل صالح به جا آوريد كه من به آنچه انجام مى دهيد بينا هستم.»(15 و 16)بی تردید اين دستور نشان می‌دهد داوود به فرمان الهى دست به ساختن چيز بى‏سابقه اى زد كه علم و آگاهى آن را از سوى خدا يافته بود و مسئله نرم کردن آهن را براى او ممكن ساخت، خواه جنبه اعجاز داشته باشد و يا به صورت يك تعليم الهى‏.(17)با استفاده از وسائل و اسباب و در هر صورت ابتكار اين امر (ساختن مفتول‌هاى نازك و محكم براى بافتن زره در آن زمان به گونه اى كه 

هم پوشيدن آن راحت باشد و هم مانع تحرك سربازان نشود و هم در مقابل ضربه تير و شمشير و خنجر مقاومت كند، كار مهم و پيچيده اى بود و اهميت آن در آن عصر كمتر از ابداع سلاح‌هاى مهم دنياى امروز نبود.(18) اين نكته نيز قابل توجه است كه وقتى آهن به دست حضرت داوود(ع)نرم شد ترجيح داد وسيله دفاعى بسازد نه وسيله تهاجمى همچون شمشير.(19) به هر حال با اينکه تهيه اين وسيله دفاعى كه در جنگ‌هاى آن زمان مهم و سرنوشت ساز بود چيزى نيست كه اگر پيامبر از آن آگاه نباشد در دعوت مذهبى او خللى به وجود آيد، ولى خداوند اين صنعت را به او تعليم داد و در ميان بشر باقى ماند.(20)

تقویت بنیه دفاعی در سیرۀ نبوی(ص)

سيره عملى پيامبر(صلى الله عليه و آله) و پيشوايان بزرگ اسلام‏ نشان مى دهد كه آنها براى مقابله با دشمن از هيچ فرصتى غفلت نمی‌كردند، در تهيه سلاح‏ و نفرات، تقويت روحيه سربازان، انتخاب محل اردوگاه و انتخاب زمان مناسب براى حمله به دشمن و به كار بستن هرگونه تاكتيك جنگى، هيچ مطلب كوچك و بزرگى را از نظر دور نمى داشتند.(21) بلکه مسلمانان خود را با سلاح‏ روز و علوم روز مجهز مى كردند،(22) معروف است كه در ايام جنگ«حنين»به پيامبر خبر دادند كه سلاح‏ تازه مؤثرى در«يمن» اختراع شده است، حضرت فوراً كسانى را به يمن فرستاد تا آن سلاح را براى ارتش اسلام‏ تهيه كنند.(23)

تقویت بنیه دفاعی در مکتب علوی

در بیان امام علی(ع)جهاد به «زره محكم» و 

«سپر مطمئن» تشبيه شده است كه هر دو، از وسائل دفاعى‏ در جنگ است. همان گونه كه در نبردهاى قديم، كسانى كه زره در تن و سپر در دست نداشتند از ضربات دشمن در امان نبودند، قوم و ملتى كه جهاد را ترك كند در برابر ضربات دشمن بسيار ناتوان و آسيب پذير خواهد بود.(24)

لذا آن حضرت فرمود: «زره را كامل كنيد؛ و

 أكملوا اللأمة»(25) منظور از «كامل كردن زره» اين است كه آن را به وسيله «خود» (كلاه آهنينى كه بر سر مى‏گذاشتند و مانند زره جنبه دفاعى‏ داشت) و «ساعد بند» (ورقه آهنى كه به صورت نيم دايره درآمده و به ساعد مى‏بستند تا دست را در برابر ضربات تير و نيزه و شمشير حفظ كند) كامل كنند.(26) در فرازی دیگر از آن حضرت می‌خوانیم:«و شمشيرها را قبل از كشيدن از نيام، تكان دهيد! (تا به آسانى از نيام درآيد؛ و قلقلوا(27) السيوف في أغمادها(28) قبل سلها»، اين نكته، هر چند ظاهرا كوچك به نظر مى‌رسد، اما در واقع دستور مهمى است! چرا كه گاه ماندن شمشير در غلاف براى مدت طولانى، سبب مى شود كه گوشه‌هايى از آن گير كند و در لحظات حساس كه‏ لازم‏ است‏ فورا بيرون‏ كشيده‏ شود،(29) يا خارج‏ نشود و يا با تأخير خارج شود و در هر صورت ممكن است خطرات غير قابل جبرانى به وجود آورد.(30)

همچنین لزوم هوشیاری و تقویت بنیه دفاعی را می‌توان در کلام نورانی آن حضرت جست‌وجو کرد که فرمود: « وإن أخا الحرب‏ الأرق‏، ومن نام لم ينم عنه‏(31)؛ آن كه مرد جنگ است هميشه بيدار است و كسى كه به خواب رود (و از دشمن غافل شود بايد بداند)دشمن او در خواب نخواهد بود و از او غافل نخواهد شد.»(32) 

اهميت اين دستور در عصر و زمان ما از هر عصر و زمانى بيشتر است، زيرا دشمن تهاجم را در جهات مختلف شروع كرده است؛ نه تنها در جهات نظامى، بلكه در جهات فرهنگى از طريق شبهه افكنى و ايجاد تزلزل در مبانى اعتقادى و از طريق نشر فساد و ايجاد آلودگى‌هاى اخلاقى با تمام قدرت به ميدان وارد شده حتى عوامل زيادى را در داخل مسلمانان با هزينه‌هاى سنگين انتخاب كرده است. لذا بايد بدانيم كه در برابر لحظه‏اى غفلت از اين برنامه‌هاى تخريبى هزينه‌هاى گزافى بايد پرداخت.(33)

این‌گونه است که در وصیت نامه امام‌(ع) وقتی علوم را به سه گونه تقسيم می‌کنند‌، فنون دفاعی را به عنوان علومى مد نظر قرار می‌دهند كه براى زندگى مادى انسان‏ها لازم است و اگر اين علم نباشد زندگى مادى انسان به طور معقول اداره نخواهد شد، نهایتاً مشكلات معنوى فراوانى به دنبال خواهد داشت.(34) به همين دليل تحصیل اين علم به مانند دیگر علوم در اسلام برای همگان واجب كفايى است؛ يعنى هر گروهى لازم است به دنبال تحقق آن  برود تا بخشی از  نيازهاى مادى جامعه اسلامى تأمين شود، حال اگر در این رشته به اندازه كافى متصديانى وجود نداشته باشد، وجوب عينى پيدا مى كند.(35)

تقویت بنیه دفاعی حتی در حال نماز

در قرآن مجيد در مورد جنگجويان آمده است كه حتى به هنگام نماز در كنار ميدان جنگ دستور مىدهد هوشيارى خود را با همراه داشتن اسلحه در حال نماز حفظ كنند: «وليأخذوا حذرهم وأسلحتهم ود الذين كفروا لو تغفلون عن أسلحتكم وأمتعتكم فيميلون عليكم ميلهًْ واحدهًْ(36)؛ آنها بايد وسايل دفاعى‏ و سلاح‌هايشان را (در حال نماز با خود) برگيرند؛ (زيرا) كافران آرزو دارند كه شما از سلاح‌ها و وسايل خود غافل شويد تا يكباره به شما هجوم آورند.»(37) لذا در هر صورت از همراه داشتن وسايل محافظتى و ايمنى (مانند زره و خود و امثال آن) غفلت نكنيد و حتى در حال عذر، حتماً آنها را با خود داشته باشيد كه اگر احيانا دشمن حمله كند بتوانيد تا رسيدن كمك، خود را حفظ كنيد (و لیأخذوا حذركم) (38و39)... اينها همه نشان مى دهد كه مسلمانان در هر زمان و مكان و در هر شرايطى كه باشند هوشيارى خود را در مقابل دشمن حفظ كنند.(40)

تقویت بنیه دفاعی، نیازمند بودجه و اعتبارات مالی

باید اذعان کرد تقويت بنيه دفاعى‏ اسلام و بالا بردن توان نظامى ارتش اسلام و به كارگيرى پيشرفته‌ترين سلاح‌هاى نظامى هزينه زيادى خواهد داشت، كه مسلمانان بايد آن را تأمين كنند؛ ولى از آنجا كه اين هزينه‌ها در راه خدا مصرف مى شود، خداوند متعال آن را به‌طور كامل به انفاق کنندگان بازخواهد گرداند و این‌گونه افراد بدون شك در اين معامله ضرر نخواهند كرد،(41) لذا تهيه نيرو و قوه‌كافى و ابزار و اسلحه جنگى و وسايل مختلف دفاعى نياز به سرمايه مالى دارد، از این رو خداوند در قرآن کریم به مسلمانان دستور مى دهد كه بايد با همكارى عمومى اين سرمايه را فراهم سازيد و بدانيد هر چه در اين راه(42) (در راه تقويت بنيه دفاعى‏ و نظامى مسلمانان در برابر دشمن) (43) بدهيد در راه خدا داده‏ايد و هرگز گم نخواهد شد: « و آنچه در راه خدا انفاق كنيد به شما پس داده خواهد شد(44و45)‌، و تمام آن و بيشتر از آن به شما می‌رسد:« و هيچ گونه ستمى بر شما وارد نمى شود.»(46 و47)  اين پاداش، در زندگى اين جهان از طريق پيروزى اسلام و شوكت و عظمت آن به مردم مى رسد، زيرا يك ملت ضعيف و مغلوب، سرمايه‌هاى مالى او نيز به خطر خواهد افتاد و امنيت و آرامش و استقلال خويش را نيز از دست خواهد داد، بنا براين ثروت‌هايى كه در اين راه صرف مى شود از طريق ديگر و در سطحى بالاتر به انفاق كنندگان بر خواهد گشت.(48) بدین ترتیب همچنانكه اسلحه‌هاى مختلف براى دفاع وجود دارد، لیکن فقدان آن موجب هلاكت ما است.(49)

لزوم تقویت بنیه دفاعی حتی در زمان صلح

اگر چه اسلام دعوت به صلح مىكند و به دعوت صلح دشمن پاسخ مثبت مى دهد، ولى به مسلمانان هشدار مىدهد كه مواظب مكر و فريب دشمن باشند و حتى به هنگام صلح هم توان نظامى و قدرت دفاعى را در حد بالايى حفظ كنند،(50) تا اگر دشمن مكر و حيله كرد، مسلمانان غافلگير نشوند؛ مثل اينكه دشمن در موقعيت ضعيفى قرار گرفته و براى تجديد قواى نظامى خويش و سازماندهى جديد آنها، پيشنهاد صلح دروغين مى كند و مدتى مسلمانان را سرگرم گفت‏گوهاى صلح مى نمايد تا پس از آمادگى مجدد ضربه اى بر مسلمانان وارد سازد؛ در اينجا اگر مسلمانان توان نظامى خويش را، حتى به هنگام صلح حفظ كنند، غافلگير نخواهند شد و توطئه دشمن را دفع مى كنند.(51)  از آيه شريفه‏«و اعدوا لهم ما استطعتم من قوة...»(52 و53) ‏بروشنى استفاده مى شود؛ كه مسلمانان حتى در حال صلح بايد آمادگى و قدرت نظامى خود را حفظ كنند؛ و اگر روز به روز فنون جنگى پيشرفته‌تر شود؛ آنها هم به طور مداوم آموزش‌هاى نظامى را هماهنگ با آن ببينند و همچنين سلاح‌هاى پيشرفته را به هر قيمتى كه هست در اختيار بگيرند؛ و با توجه به اينكه‏ «قوه» (نيرو) تمام نيروهاى معنوى و مادى انسانى و غير انسانى را شامل مى شود، همه اينها را آماده سازند.(54)

همچنین در فراز دیگر از قرآن کریم می‌خوانیم:

«يا ايها الذين آمنوا خذوا حذركم فانفروا ثبات او انفروا جميعا(55)؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! آمادگى خود را در برابر دشمن حفظ كنيد و در گروه‌هاى متعدد يا به صورت دسته واحد (طبق شرايط موجود)، به سوى دشمن حركت نماييد.»(56) با توجه به اينكه‏ «حذر» (بر وزن خضر) به معناى بيدارى و هوشيارى و آماده‌باش در برابر خطر است و گاه به معنى وسيله اى است كه با كمك آن با خطر مبارزه مى شود؛ لزوم آماده‌باش دائمى مسلمين در مقابل دشمن، به خوبى روشن مى گردد.(57)جمله«‏ فانفروا ثبات او انفروا جميعا»(58) با توجه به معنى نفر (كوچ كردن) نشان مى دهد كه مسلمانان نبايد بنشينند تا دشمن بر آنها هجوم برد؛ بلكه بايد به استقبال دشمن بروند و پيش از تهاجم بر او هجوم برند و از روش‏هاى مختلف براى اين امر استفاده نمايند، گاه به صورت گروه‌هاى پراكنده، جنگ پارتيزانى بر ضد او به راه بيندازند و گاه به صورت ارتش منظم و يكپارچه حمله را آغاز نمايند و در هر جا مطابق مقتضاى زمان و مكان عمل كنند.(59)

ایجاد رعب و وحشت در میان دشمنان 

در گرو تقویت بنیه دفاعی

لزوم ترسانيدن دشمن از جمله مهم‌ترین مولفه‌ها در تقویت بنیه دفاعی است؛ يعنى مسلمانان از نظر امكانات نظامى و دفاعى‏ در سطحى از آمادگى باشند كه ابهت و هيبت لشكر اسلام در دل دشمن ايجاد رعب و وحشت كند، به گونه‏اى كه حتى فكر حمله به كشور اسلامى را از سر بيرون كند. (60) بدون شک اسلام براى جلوگيرى از جنگ، كه آسیب‌های روحى، روانى، جانى و مالى فراوانى به همراه دارد، به مسلمانان سفارش مى كند كه آنچنان قوى و نيرومند باشند تا دشمن خيال حمله به آنها را هم نداشته باشد، و در عين حال عزت و آبرو و اعتبار آنان حفظ شود.(61) لذا قرآن صريحاً مسيرها را مشخص ساخته است و بر مبنای آیۀ«اشداء على الكفار رحماء بينهم» (62) در برابر دشمنان بی‌رحم، بايد روشى شديد اتخاذ كرد و در برابر دوستان بايد نرمش نشان داد.(63)

اسلام نمی‌گوید جنگ کنید بلکه می‌گوید آنچنان قوی باشید تا دیگر کشورها جرات حمله به شما را نداشته باشند، از این رو  قرآن این آمادگی را مقید به نیروی خاصی نمی‌داند و می‌فرماید هر نیرویی که می‌توانید فراهم کنید تا بتوانید دشمن را بترسانید(64) زیرا جنگ حتی با پیروزی نیز دارای لطماتی است پس باید کاری کرد که دشمن هرگز به خود اجازه جنگ و حمله به کشور را ندهد، در این صورت ما هم پیروز خواهیم بود و هم هزینه‌ای نمی‌پردازیم.(65) بنابراین تدارك قوا و تقويت‏ نيروها به‌طور عام و آماده ساختن مركب جنگى آن عصر را به‌طور خاص (به عنوان يك مصداق) به منظور پيشگيرى از وقوع جنگ و ترساندن دشمنان به شدت توصيه مى‏شود و اين منطقى ترين هدف براى تقويت بنيه نظامى‏ است.(66)

سخن آخر

در خاتمه باید گفت از نظر اسلام تجهيزات نظامى و آمادگى جنگى و دفاعى در حد اعلا براى ايجاد جنگ و خونريزى و ويرانى و خسارت به طرف مقابل نيست، بلكه براى پيشگيرى از جنگ است.(67) حال آيا هيچ عاقلى در جهان، هر چند پايبند به هيچ دين و مذهبى نباشد، اين كار را تقبيح نموده و زشت مى شمارد؟(68) در حالی که طبق آيه شريفه 60 سوره انفال مسلمانان بايد تمام توان و امكانات خود را به کار بگیرند تا از هر جهت در آمادگى كامل باشند. اما نه براى جنگ و خونريزى، بلكه براى اينكه فكر جنگ و كشتار را از سر دشمنان بيرون كنند.(69) قرآن به ما مى آموزد كه ابزار و آلات جنگى، آمادگى رزمى، سياسى، اجتماعى، نظامى، همه و همه، براى جلوگيرى از جنگ است، نه اقدام به جنگ و درگيرى.(70)

با این تفاسیر، نظام اسلامی در سايه عمل به اين آيه شريفه فكر حمله را از سر دشمنان خود بيرون كرده است و آمادگى نيروهاى دفاعى ما در بسيج و سپاه و ارتش و نيروى انتظامى و نيروهاى مردمى، اجازه چنين جسارتى به آنها نداده و نخواهد داد.(71) نتيجه اينكه جهاد از منظر اسلام به عنوان نيروى بازدارنده دشمن از نبرد و خونريزى ودر حقيقت سيستم دفاعى قوى و مستحكمى است كه باعث جلوگيرى از درگيري­هاى نظامى و خشونت دشمن مى‏‌شود.(72) نباید فراموش کرد که  انقلاب اسلامی ایران باید مستحکم باقی بماند‌، باید بهترین سلاح را برای دفاع از خود فراهم کنیم لیکن از آنجا که هر نيروى دفاعى‏ در عالم هستى يا بايد از درون ذات چيزى بجوشد و يا از ناحيه خدا داده شود، لذا برترین سلاح ما سلاح ایمان و توکل به خداوند است. ایمان سلاحی است که به واسطه آن نیروی‌های ما از شهادت ترسی نخواهند داشت بلکه به آن افتخار می‌کنند در صورتی که دشمنان ما از این سلاح محرومند. (73)

___________________

 1و2.پيام قرآن؛ ج‏ 10؛ ص 291.   3تا5. همان؛ ص 292.   6.آيات ولايت در قرآن؛ ص 309.   7. پاسخ به پرسشهاى مذهبى؛ ص 103.   8. اسلام در يك نگاه؛ ص 101.   9. انفال، آيه 60.   10. پاسخ به پرسشهاى مذهبى؛ ص 103.   11. پيام قرآن؛ ج‏ 7؛ ص 250.   12. انبياء؛ آیۀ 80.   13 برگزيده تفسير نمونه؛ ج ‏3؛ ص 183.   14.پيام قرآن؛ ج‏ 7؛ ص 250.   15. سبا؛ آيات 10 و 11.   16 و 17. پيام قرآن؛ ج‏ 7؛ ص 250.   18. همان؛ ص 251.   19 و 20. همان؛ ص 205.   21. برگزيده تفسير نمونه؛ ج‏ 2؛ ص 164.   22.پاسخ به پرسشهاى مذهبى؛ ص 597.   23. تفسير نمونه، ج‏ 7، ص 224.   24. پيام امام امير المؤمنين‌(ع)؛ ج‏ 2؛ ص 138.   25. لأمة بر وزن رحمة در اصل به معناى اجتماع و اتفاق است، از همين رو هنگامى كه دهانه زخم به هم آيد و خوب شود به آن« التيام» گفته مى شود و« لأمه» به معناى زره است، شايد از اين جهت كه حلقه‌هاى آن با هم جمع شده و گره خورده است و گاه اين واژه به معناى هر گونه سلاح بكار می‌رود.   26.پيام امام امير المؤمنين‌(ع)؛ ج‏ 3؛ ص 94.   27. قلقلوا از ماده قلقله بر وزن مرحمه به معناى حركت دادن و لرزاندن است.   28.أغماد جمع غمد بر وزن رند به معناى غلاف شمشير است و لذا در مورد پاره‏اى از گياهان كه خارهاى آن لابه لاى برگ‏‌ها پنهان است اين ماده به كار مى‌رود.   

29. پيام امام امير المؤمنين‌(ع)؛ ج‏ 3؛ ص 94.   30.همان؛ ص 95.  

31. همان؛ ج‏11؛ ص 239.   32. همان؛ ص 240.   33. همان؛ ص 246.   34 و 35. پيام امام امير المؤمنين‌(ع)؛ ج‏ 9؛ ص 506.   36. نساء؛آيه 102.   37.پيام امام امير المؤمنين‌(ع)؛ ج‏ 11؛ ص 246.   38. نساء؛ آيه 102.   39.برگزيده تفسير نمونه؛ ج‏ 1؛ ص 445.   40.پيام امام امير المؤمنين‌(ع)؛ ج‏ 11؛ ص 246.   41.آيات ولايت در قرآن؛ ص 309.   42.برگزيده تفسير نمونه؛ ج‏ 2؛ ص 165.   43. تفسير نمونه؛ ج‏ 7؛ ص 229.   44.انفال؛ آیۀ 60.   45.برگزيده تفسير نمونه؛ ج‏ 2؛ ص 165.   46. انفال؛ آیۀ 60.   47 و 48. تفسير نمونه؛ ج‏ 7؛ ص 228.   49.اخلاق اسلامى در نهج‌البلاغه (خطبه متقين)؛ ج‏ 1؛ ص 290.   50.آيات ولايت در قرآن؛ ص 309.   51.همان؛ ص 310.   52. انفال، آيه 60.   53.پيام قرآن؛ ج‏ 10؛ ص 311.   54.همان؛ ص 312.   55. نساء؛ آیۀ 71.   56 و 57.پيام قرآن؛ ج‏ 10؛ ص 312.   58.نساء؛ آیۀ 71.   79.پيام قرآن؛ ج‏ 10؛ ص 311.   60 و 61.از تو سؤال مى كنند(مجموعه سؤالات قرآنى از پيامبر اكرم ص)؛ ص 75.   62. فتح؛ آیۀ 29.   63.زندگى در پرتو اخلاق؛ ص 223.   64 و65.بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار شماری ازفرماندهان نیروی انتظامی؛1390/10/11.   66.پيام قرآن؛ ج‏ 8؛ ص 279.   67 و 68.از تو سؤال مى كنند(مجموعه سؤالات قرآنى از پيامبر اكرم ص)؛ ص 75.   69.سوگندهاى پر بار قرآن؛ ص 324.   70 تا72.همان؛ ص 323.   73.بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار شماری از فرماندهان نیروی انتظامی؛1390/10/11.

از: پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی